Uithuizen - dorp in Groningen
Uithuizen
Uithuizen is in de 10e eeuw ontstaan op een kwelderwal als uitbuurt van de bewoners van de oostelijk gelegen wierde Brunwerd of ’t Oldörp. De naam, die in 1000 voorkomt als Uthuson, wijst daar ook op. Het werd in de 11e eeuw al een zelfstandig kerspel. Het dorp ontwikkelde zich als een dubbele streek: Hoofdstraat en Schoolstraat vormen de hoofdstructuur. Ten oosten van het dorp is een weerbaar huis gesticht; tot 1400 was het een eenvoudig huis dat later tot de Menkemaborg werd uitgebouwd.
Na 1850 groeide de nederzetting aanzienlijk met een bebouwing die vooral aan de Schoolstraat en de Hoofdstraat verdicht en verlengd raakte en het dorp een kleinstedelijk karakter gaf. Aan de Hoofdstraat West en de Hoofdstraat Oost, waar in het midden de kerk als een scharnier een bajonetvormige overgang deed ontstaan, kwamen de belangrijke functies en winkels.
De oorsprong van de huidige dorpskerk ligt in de 12e eeuw. Het onderste van tufsteen gebouwde gedeelte van de toren is uit deze tijd. Het kerkschip verrees in het midden van de 13e eeuw en het koor werd twee eeuwen later toegevoegd. Tenslotte is aan het einde van de 18e eeuw een noordelijke zijbeuk toegevoegd. De toren, die aanvankelijk los van de kerk stond, is met het schip verbonden en kreeg met een verhoging in 1681 de huidige vorm. Onder de koepelgewelven met beschilderingen bezit de kerk een rijke inventaris met meubilair dat verband houdt met de bewoners van de Menkemaborg.
Tegenover het westelijke front van de kerk verrees in 1909 op de hoek van de Hoofdstraat West het raadhuis naar ontwerp van A.L. van Wissen. Het gebouw heeft als hoekaccent een torentje gekregen. Na de gemeentelijke fusie is het aan de Kerkplein-zijde met een moderne vleugel uitgebreid. Het oude, in 1864 gebouwde raadhuis aan de Hoofdstraat Oost is thans hotel; een eenvoudig pand van twee verdiepingen. Ernaast verrees in 1866 de gereformeerde kerk. De zaalkerk in decoratieve mengstijl kreeg in 1892 een toren en in 1905 een zijvleugel.
De doopsgezinde kerk aan het einde van de Mennonietenstraat is in 1868 gebouwd, een zaalkerk met rondboogvensters en een gepleisterd front. In deze straat staan enkele expressionistische panden van omstreeks 1930. Nummer 28, in 1928 ontworpen door B. Jager, is zeer uitbundig. Ertegenover staat de kleine, 17de-eeuwse sarrieshut met de hoog oprijzende molen De Jonge Jan, een achtkante pel- en korenmolen met stelling uit 1866.
De neogotische kruisbasiliek voor de roomskatholieken is in 1861 aan de westzijde van de Hoofdstraat West verrezen naar ontwerp van J.F. Schepers. De pastorie is drie jaar later in min of meer neogotische vormen tot stand gekomen. Achter de kerk is een eigen kerkhof aangelegd en in 1890 een neogotische rouwkapel gebouwd. Met ook nog een kosterswoning aan de Hoofdstraat is hier een eigen enclave gegroeid.
Aan enkele straten vormen deftige middengangswoningen uit de periode 1880-1905 fraaie ensembles, zoals aan de Borgstraat en de Oosterstationsstraat. Aan de Hoofdstraat verrijken exemplaren van dit type op de nummers 2, 18, 20, 21, 30, 32 en 35 het gevarieerde beeld. Uit de vernieuwingsperiode van vlak na 1900 laat de gestuukte villa Hoofdstraat West 72 nog een mengvorm zien, maar de robuuste villa Hoofdstraat Oost 26 is stijlzuiver met allerlei versieringen. Expressionisme in de Groninger variant op de Amsterdamse School is behalve in de Mennonietenstraat te vinden bij opvallend veel winkelhuizen: Hoofdstraat West 34, Hoofdstraat Oost 35, Kaakstraat 12, Noorderstraat 21 en Schoolstraat 6.
De Menkemaborg, een fascinerend geheel ten oosten van het dorp, is van oorsprong een klein steenhuis dat na verschillende verbouwingen omstreeks 1700 door de familie Alberda aanzienlijk is uitgebreid tot de huidige vorm. De adellijke woning bestaat uit drie evenwijdige vleugels met zadeldaken tussen topgevels en een voorplein, geaccentueerd door twee hoektorentjes. Toen zijn ook de intussen gereconstrueerde barokke tuinen en de daaromheen liggende bosranden aangelegd. Het schathuis dateert in oorsprong uit 1686.
Colofon
Bron: Noordboek
