©: Peter Karstkarel

Ter Apel, eerst komdorp, later kanaaldorp, is ontstaan in de late middeleeuwen op een zuidelijke uitloper van een dekzandrug tussen de Mussel Aa en de Ruiten Aa en wordt omgeven door woeste gronden en venige moerassen.

Van de naam betekent de A een waterloop en een pol is een hoogte. Het is dus een hoogte bij een waterloop. In 1465 is in het bosrijke gebied een klooster gesticht op initiatief van Jacobus Wiltinck, vicaris te Loppersum die de woeste gronden had gekocht. Het kloosterdorp kende een verspreide bebouwing. Toen de stad Groningen na de reformatie in 1619 in bezit kwam van de heerlijkheid Westerwolde kreeg het ook het klooster en de bijbehorende landerijen in handen.

In 1858 was de graverij van het Stadskanaal tot bij Ter Apel gevorderd. Daar werd een haakse bocht naar het oosten in het kanaal gelegd – dit stuk wordt de Wieke genoemd – om even verder met een afgeschuinde bocht weer in zuidelijke richting voortgezet te worden. Ter Apel ontwikkelde zich daarna tot een kenmerkende veenkolonie met lintbebouwing aan het kanaal.

Meteen na het stichten van de kruisherenpriorij, thans museum, werd in 1465 begonnen met de bouw van de kerk en kloostergebouwen. Het nog niet voltooide complex werd door brand getroffen, maar kon spoedig worden hersteld. De vleugels aan de oostelijke en noordelijke zijde kwamen in de loop van de 16^e eeuw gereed. Het is een laat-gotisch gebouwengeheel met een hoge kloosterkerk. De westelijke vleugel is in 1755 afgebroken. Na stormschade zijn in 1834 de verdiepingen van de resterende vleugels weggehaald. Het bleef een indrukwekkend geheel, met een kerk die veel religieuze rijkdommen bevat, waaronder een excellent oksaal. De westzijde kreeg een sobere inrichting voor de protestantse eredienst. Recent is naar ontwerp van de Deense architect Johannes Exner een nieuwe, brede westelijke vleugel gebouwd, op een subtiele wijze aan het bestaande verbonden.

Bij het klooster is in de 18^e eeuw door de stad Groningen een commandeurshuis gebouwd, later ook gebruikt als huis voor de rentmeester van de bosbouw. Het is een paar keer verbouwd en kreeg een bepleistering. Vanaf 1898 doet het dienst als hotel-restaurant Boschhuis.

Aan de Poortweg, op de zandrug, staan enkele Oldambtster boerderijen, waaronder één met topgevel uit omstreeks 1865 en een ander met een pilastergevel uit circa 1870. Aan dezelfde weg oostwaarts ligt de Ter Apelersluis in de Ruiten Aa met een klapbrug en de brugwachterswoning. Dichter bij het klooster pronken aan de Boslaan 1 en 4 twee indrukwekkende villa’s uit het begin van de 20^e eeuw. In de bossen aan de Schotslaan ligt het Joodse kerkhof. Aan de Schotslaan ligt verder een reeks fraaie villa’s, onder meer in chalet- en vernieuwingsstijl uit het begin van de 20^e eeuw.

Oostelijker kwam omstreeks 1920 in de bossen de tuinwijk Agodorp tot stand, bestemd voor de betrokkenen van de gelijknamige fabriek van houten instrumenten voor de textielindustrie. Aan het Ruiten-Aa Kanaal zijn dubbele woningen voor de opzichters gebouwd en aan de Agostraat 11 de villa van de directeur. Ten noorden daarvan is een buitengewoon vriendelijke buurt met arbeiderswoningen tot stand gekomen.

Aan de Wieke heeft zich vanaf de tweede helft van de 19^de eeuw een tweede kern van lintbebouwing ontwikkeld. Aan de Hoofdkade rijgen vrijstaande burgerhuizen, een paar villa’s en wat groepjes arbeiderswoningen zich aaneen. Aan de Hoofdstraat zijn, vooral aan weerszijden van de Molenweg met een nieuw winkelcentrum, winkelpanden te vinden. Even voorbij het winkelgebied staat de rooms-katholieke enclave van de Sint-Willibrorduskerk met pastorie en parochiehuis. De neogotische hallenkerk is in 1881 gebouwd naar plannen van Alfred Tepe. Aan de westzijde is de kerk uitgebreid en voorzien van een door twee torentjes begeleide westelijke gevel, ontworpen door Wolter te Riele. Aan het begin van de Hoofdstraat is een interessante groep villa’s van omstreeks 1900 te vinden, waarvan vooral Valk Stede met zijn gepleisterde uitdossing en kloeke traptoren opvalt. Hierachter staat aan de Oude Weg de in 1924 gebouwde Rijks-HBS in expressionistische stijl.

Colofon

Bron: Noordboek

© Foto voorblad: Peter Karstkarel