Stadskanaal - dorp in Groningen
Stadskanaal is een kanaaldorp waarvan het stichtingsmoment precies vast ligt. Op 11 februari 1765 besloot het stadsbestuur van Groningen het Oosterdiep van Wildervank te verlengen naar Bareveld en vandaar een kanaal naar het zuidoosten te graven nabij de grens met Drenthe, de zogeheten Semslinie. De Stad wilde de venen in Zuidoost-Groningen en het oosten van Drenthe ontsluiten voor turfwinning. In 1784 kocht de Stad een strook grond van Onstwedde om het kanaal te kunnen verlengen. Parallel aan het Stadskanaal werd oostelijk bovendien het Boerdiep gegraven. In 1787 konden de eerste veenplaatsen worden uitgegeven en verrezen de eerste huizen in het noorden. De eerste sluis werd toen ook in het kanaal geslagen. Er kwamen uiteindelijk acht sluizen in het 34 kilometer lange kanaal om het verval van twaalf meter te overbruggen. Met het Landschap Drenthe ontstond dikwijls onenigheid over de verbindingen van de Drentse veenkanalen met het Stadskanaal, de monden. Dat vertraagde de voortgang. Het ging om de vergoedingen, de tol die moest worden betaald. Het werd geregeld met het convenant van 1817. De bebouwing schoof steeds verder naar het zuidoosten op. In de loop van de 19de eeuw lag de kern ter hoogte van Drouwenermond en omstreeks 1900 bij Buinermond. Daartussen zou later het moderne centrum vorm krijgen.
Ter hoogte van de Gasselternijveenschemond is aan het begin van de 19de eeuw een eerste kerk gebouwd. De huidige (eerste) hervormde kerk kwam in 1830 aan de Semsstraat 2 tot stand, een brede rechtgesloten zaalkerk in neoclassicistische stijl met een slanke fronttoren met balustrade en een bekroning met een achtzijdige lantaarn met spits. De tweede hervormde kerk kwam veel zuidelijker in het langgerekte dorp. In 1863 is deze aan de Oosterkade 5 gebouwd, een kerk op een T-vormige plattegrond. Het gebouw heeft een dwarsgeplaatste zaal met grote rondboogvensters en is voorzien van een voorbouw waarin een geveltoren met spits is verwerkt. De rooms-katholieken stichtten aan de Poststraat 38 al in 1838 een kerk die in 1955 werd vervangen door de huidige Maria Hemelvaartkerk, een in Delftse School-trant gebouwde driebeukige kerk met een robuuste, vooral brede toren. Aan de Poststraat kwam in 1909 op nummer 30 ook de gereformeerde kerk, een finke kruiskerk met een geveltoren en een vierkante, verjongde lantaarn met spits. Het gebouw is in mengstijl met details in neorenaissance gebouwd.
In de 19de eeuw was Stadkanaal vooral een agrarische nederzetting. Omstreeks 1900 nam de betekenis van de bedrijvigheid toe met allerlei takken van nijverheid en industrie. In de jaren vijftig groeide het explosief tot een plaats van betekenis, onder meer gestimuleerd door een Philips-vestiging. Uitbreidingsplannen werden gerealiseerd ten oosten van de kern en in 1960 dempte men het Boerendiep om een ontsluitingsweg op dit tracé aan te leggen. Daardoor verdween het agrarische karakter van de kern geheel. Nieuwe vestigingen van commerciële en dienstverlenende bedrijven bouwden grote panden en recent verrees een aantal hoogbouwprojecten met onder meer appartementen. Daarvoor was het silhouet al verrijkt met een fraaie watertoren, in 1935 in kloeke expressionistische vormen gebouwd aan de Ceresstraat.
In het kanaal liggen het Springersverlaat (bij Unikenkade 68) uit 1879, dat omstreeks 1900 is vernieuwd en het Olthofsverlaat (bij H.J. Kniggestraat 121) uit 1828. Er is de laatste jaren veel vernieuwd, maar op verschillende plaatsen zijn nog sporen te vinden van de oude bedrijvigheid, zoals de scheepswerven Koster en Holtman en houtzagerij Koerts in de Drouwenerstraat met een aantal dienstwoningen. Hier en daar liggen nog boerderijen. De lintbebouwing langs het kanaal vertoont verder een aangename afwisseling van woningen voor verschillende maatschappelijke groepen, waarbij vrijstaande burgerwoningen en groepen villa’s het gezicht bepalen.
Bij de watertoren ligt villa Ter Marse uit 1884, voorzien van een nieuwere frontpartij, prachtig in een tuin. De villa doet dienst als streekmuseum. De villa Hoofdstraat 91 is in robuust neoclassicisme vormgegeven en het imposante Zonrondom op de Handelskade van omstreeks 1905 heeft een loggia op de verdieping.
Colofon
Bron: Noordboek
