©: Nieske Riemersma

Saaksum is een wierdedorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen. De wierde is nooit helemaal bebouwd geraakt. De oostzijde heeft een vrij compacte bebouwing, de westzijde is veel leger en daar hebben enkele boerenbedrijven de ruimte. In het midden staat de kerk op de ruime wierde en ernaast is aan de diepe, droge grachten de borgstee nog te herkennen. De Heralmaborg die in elk geval bekend was in de 16^e eeuw, stond niet aan de fank of buiten de wierde, zoals gebruikelijk, maar er midden op. Vanaf 1917 is de wierde deels afgegraven.

De vrij jonge kerk verving een 12de-eeuws godshuis, maar de zadeldaktoren is wel op leeftijd, uit de 16^e eeuw. Hij is later deels beklampt en ziet er op het eerste gezicht niet zo oud uit. Aan de noordzijde wordt hij begeleid door een meerzijdige traptoren met een stenen spits. Inwendig heeft de begane grond een kruisribgewelf. Op de verdieping is een opening naar het kerkschip die dichtgezet zal zijn toen in 1850 de nieuwe kerk werd gebouwd. Het is een kleine zaalkerk, maar architect D.H. Bos heeft er allure aan gegeven. Boven een hoge plint staan de rondboogvensters in pleistervakken en de bekroning bestaat uit een fries. Op het goed onderhouden kerkhof ligt onder meer het graf van dichter J.O. Jellema.

Aan de zuidoostelijke fank staan drie finke kop-hals-rompboerderijen, alle uit het midden van de 19^de eeuw. Ze hebben lange voorhuizen, waarvan één gepleisterd is en een andere een finke bijschuur bezit. Achter dit fraaie boerderijenensemble ontvouwt zich aan de Heralmastraat, de Eiso Jargestraat en de Noorderstraat met de dwarssteegjes Smidsgang, Grote en Kleine Gang de compacte, schilderachtige dorpsbebouwing van meest lage, dwarsgeplaatste woonhuizen uit de tweede helft van de 19^de eeuw. Hierbij vallen het dwarshuis met schuur op de hoek en een expressionistisch woonhuis uit circa 1930 bij een trafohuisje in dezelfde stijl op.

Colofon

Bron: Noordboek

© Foto voorblad: Nieske Riemersma