©: Peter Karstkarel

Nieuwe Pekela is een kanaaldorp dat in de loop van de 17^e eeuw aan de tot Pekelerhoofddiep gekanaliseerde Pekel Aa is ontstaan en dat in 1704 een van Oude Pekela afgescheiden zelfstandige kerk- en dorpsgemeenschap werd.

Sinds 1635 had de stad Groningen het hier bij de verveningen voor het zeggen en de kerk werd dan ook door de Stad gesticht. Oude Pekela heette aanvankelijk Beneden Pekela en Nieuwe Pekela werd Boven Pekela genoemd omdat het stroomopwaarts lag. Omstreeks 1760 werd begonnen aan de verlenging van het diep in zuidelijke richting en daar ontstonden bij een drietal veenontginningen buurschappen die pas bij de herindeling in 1990 een zelfstandig dorp werden: Boven Pekela. Aan het eind van de 18^e eeuw waren de verveningen klaar en nam ook het belang van de scheepvaart af. Op de dalgronden vestigden zich boeren die voornamelijk akkerbouw gingen bedrijven. In de loop van de 19^de eeuw gingen de boeren hun teelt afstemmen op de agrarische industrie die hier kwam: strokarton- en aardappelmeelfabrieken.

Door malaise in deze branches zijn in de jaren zeventig de meeste fabrieken gesloten. In Nieuwe Pekela zijn aan de Doorsneeweg zowel een kartonnagebedrijf als een vestiging van het AVEBE-concern nog in bedrijf. Er waren intussen in het diep dammen gelegd ter vervanging van oude bruggen. Deze zijn in het kader van de herinrichting en het bevorderen van de waterrecreatie aan het eind van de jaren tachtig weer weggehaald en vervangen door nieuwe bruggen, die met de gerestaureerde sluizen en het kanaalmeubilair een fraaie eenheid vormen.

Architect Jan Timmer was verantwoordelijk voor het ontwerp. Hij heeft ook bij het viaduct in de N366 het kunstwerk ontworpen van een rij gestileerde gevels voor een spiegelwand, als herinnering aan de verdwenen huisjes die op de plek van het viaduct stonden.

Achter de bebouwing van de Ds. S. Tjadenstraat staat aan de Torenlaan in een ruim groengebied de in 1704 gestichte kerk met kerkhof, een mooi, ingetogen veenkoloniaal bedehuis. De brede zaalkerk is in 1767 en 1826 vergroot, waardoor het de huidige T-vormige plattegrond met afgewolfde zadeldaken kreeg. De grote rondboogvensters zijn na het aanbrengen van galerijen deels dichtgezet.

Op het kerkhof zijn verscheidene interessante monumenten te vinden. De evangelisch lutherse kerk is een zaalkerk die in 1753 aan de A. Westerstraat 1 tot stand is gekomen. Het gepleisterde gebouw heeft aan het eind van de 19^de eeuw een slanke toren met opengewerkte lantaarn gekregen. De naastgelegen pastorie De Wartburg is een notabele, neoclassicistische woning met middengang van omstreeks 1880. Aan de A. Westerstraat 83 staat de in 1852 gebouwde eenvoudige doopsgezinde zaalkerk. Ook de baptisten hebben aan de Oldenburgerstraat een eenvoudig zaalkerkje. De christelijk gereformeerde kerk op een T-vormige plattegrond aan de Ds. S. Tjadenstraat is voor de helft gepleisterd. De wat ingebouwde, merkwaardige gereformeerde kerk met een soort neobarokke voorgevel is aan het eind van de 19^de eeuw tot stand gekomen en een paar keer verbouwd. De rooms-katholieke SintBonifatiuskerk is de jongste van het kerkrijke Nieuwe Pekela, gebouwd in 1988 ter vervanging van een ouder godshuis.

Het in 1940 aan de Ds. S. Tjadenstraat 53 voltooide voormalige raadhuis is een ingetogen traditionalistisch rechthoekig gebouw van twee lagen en een schildkap met een aan de korte zijde opgetrokken hoge, slanke zadeldaktoren.

Aan de oevers van het diep ligt een boeiende variatie aan arbeidershuizen, middenstandswoningen, villa’s en boerderijen, de laatste vooral aan de oostzijde. Aan die zijde van de Ds. S. Tjadenstraat staat op de nummers 89, 91 en 96 een drietal midden 19de-eeuwse veenkoloniale woningen met een asymmetrische topgevel met de ingang in de krimp. Twee daarvan zijn ooit kapiteinswoning geweest. Van de in 1875 gegrondveste stoomhoutzagerij en -schaverij Nooitgedacht aan de J.R. Stuutstraat staat nog een aantal deels bakstenen, deels houten loodsen en een stuk van de schoorsteenpijp. Van het in 1992 gesloten bedrijf is het machinepark ook nog aanwezig.

Colofon

Bron: Noordboek

© Foto voorblad: Peter Karstkarel